Ўзбекистонда танга пуллар фақат коллекция учунми?!
Тезлик бобида вақт билан баҳслашаётгандек кундан-кунга нарх-наво ошиб бориши натижасида йирик купюраларга эҳтиёж пайдо бўлди. 1000 сўмлик банкнотлар 2001 йилда муомалага чиқарилган эди. Фақатгина орадан ўн икки йил ўтиб — 2013 йилда 5000 сўмлик банкнотлар, ундан сўнг кўп ўтмасдан, яъни 2017 йилда 10 минг сўмлик ва 50 минг сўмлик, 2019 йил 25 февралдан 100 минг сўмлик купюралар муомалага киритилди. Жараённинг бундай кечиши оқибатида 1994 йил намунасидаги 50 ва 100 сўмлик банкнотлар 2019 йил 1 июлигача ҳамда 200 ва 500 сўмлик банкнотлар 2020 йил 1 июлгача муомалада бўлади. Бу банкнотларнинг ўрни 50, 100, 200, 500 сўмлик танга пуллар билан алмашмоқда.
Бизнинг эътиборимизни тортган ҳолат эса одамларнинг танга пулларга нисбатан муносабати бўлди. Яъни кўпчилик тангаларни пул ўрнида кўрмаяпти. Тангалардан, асосан, супермаркетлар, автобус кондукторлари ҳамда метро кассаларида қайтим сифатида фойдаланиляпти. Бозор ёки бошқа савдо дўконларида қайтим ўрнига гугурт, сақич ёки конфет берилиши сир эмас. Сотувчилар бунга уларда майда пул йўқлигини важ қилиб кўрсатишади. Тўғри-да, харидор фақат йирик пул бераверса, сотувчида майда пул қаердан бўлсин?!
Ҳамюртларимизга: «Тангадан фойдаланишга қандай қарайсиз?» — деган савол билан юзланганимизда, деярли барчасидан ўхшаш жавобларни олдик: тангадан фойдаланиш ноқулай ёки ёнида танга олиб юриш уларга эриш туйилади. Баъзилар пулини тийин-тийинигача ҳисоблашни «зиқналик», «ўлгудек қаттиқлик» деб билишади. Одамлар шу қадар бойиб кетдимики, танга олиб юриш эриш ҳолатга айланди. Ёки буни олифтагарчиликка йўйсакмикин?! Бундай дунёқараш бизнинг одамларда қаердан пайдо бўлганига ҳайронман.
Деярли барча дўконларда шундай нархларга кўзимиз тушадики, масалан, нон (буханка) 1100 сўм ёки яна қандайдир маҳсулот 2900 сўм, 4850 сўм ва ҳоказо. Албатта, кўпчилик бундай маҳсулотлар харид қилганда қайтимни олмасдан кетади ёки сотувчи қайтим қайтаролмайди. Масалан, автобусда йўл кира ҳақи 1200 сўм. Икки минг сўм берсангиз, кондуктор етти юз сўм қайтаради (ҳозир бу ҳолат сезиларли камайган бўлса-да, мавжуд). Бизнинг ҳам қолиб кетаётган юз сўмга «зориқиб қолган» жойимиз йўқ…
Энди эса эътиборингизни қуйидаги мулоҳазага қаратсам:
Қайтим сифатида бериладиган бир дона конфет ўрта ҳисобда 3-5 грамм атрофида бўлади. Демак, 200-250 дона конфет бир килограмм тош босади. Бундай конфетларнинг баҳоси 10 минг сўмдан ошмаслиги аниқ. Шундай ҳолатда бир дона конфетчанинг нархи 40-50 сўмга тўғри келади ва уни 100 сўм, 200 сўм ўрнига қайтим қилиб беришади. Эринмасдан ҳисобланса, «қайтим» конфетлар ўз нархидан 2-4 марта кўп фойда қолдиради. Савдоси чаққон дўконларда шундай конфетларнинг бир килоси ярим кунда қайтим бўлиб кетиши мумкин. Бу — бир кунда дўконга қайтимнинг ўзидан тахминан 40-60 минг сўм атрофида пул қолади деган гап. Энди бу сонларни ўттизга кўпайтириб кўринг-чи. Ўҳ-ҳў, деб юбордингизми? Биз ҳали юқорида айтилган каби саховатпеша мижозлар олмасдан кетадиган қайтимларни ҳисобга киритганимиз йўқ. Мамлакатимиз аҳолиси қарийб 35 миллион киши бўлгани ҳолда, ҳар куни харид қилиш, турли жамоат транспортларидан фойдаланиши мумкин бўлганлар, тахминан, 15 миллион атрофида. Кўриб турибсизки, олифтагарчилигимиз анча қимматга тушиши мумкин экан.
«Масалани қандай ечиш керак?» — деган савол пайдо бўлади. Бу борада ҳам биз ўз таклифимизни билдирмоқчимиз: борди-ю, кунлик савдо давомида қолиб кетган қайтимлар бир неча минг сўмга етиб қолса, сотувчилар шу миқдордаги пулни қайтим сифатида ишлатиш учун тангага айрибошлашлари керак. Аммо бир муаммо туғилади. Маълум савдо маркази, дўкон ёки бошқа хизмат кўрсатиш шахобчасида қолиб кетадиган қайтимлар қанча бўлиши мумкинлиги қандай ҳисобланади? Бу масала ечими ҳақида соҳа мутахассислари ўйлаб кўриши керак. Асосан, қайси нархдаги маҳсулотлар савдосида бундай ҳолат кўп кузатилишига эътибор қаратиш лозим.
Юқорида мисол келтирилган ўлда-жўлда нархларга нисбатан кўпчилик: «Ўша етмай турган 50 сўм, 100 сўмни қўшиб қўя қолишсин», — деган фикр билдиришади. Бизнингча эса майда пулларнинг муомалага киритилиши тўғри жорий қилинса ҳаммаси жойига тушади.
Шуни ҳам айтиш керакки, баъзи кишилар ўринли савол билан мурожаат қилишди: «100, 200, 500 сўмлик банкнотларни тангалар билан алмаштириш нимага керак? Қоғоз пул фойдаланишга ҳам қулай эмасми?»
Ижтимоий тармоқда шу мазмундаги саволни ўртага ташлаганимизда, Зоҳид Сардоров номи остидаги фойдаланувчи қолдирган изоҳ эътиборимизни тортди: «Хоҳ 100 минг сўмлик бўлсин, хоҳ 1 сўмлик бўлсин, битта купюра ишлаб чиқариш учун 17 цент атрофида маблағ сарфланади. 500 сўмлик купюрани босиб чиқаришга 1300 сўм сарфланса, пулнинг ўзи фойдаланилмасдан олдин 800 сўм қарз билан чиқяпти». Демак, 100, 200, 500 сўмлик банкнотлар ишлаб чиқариш ўзини оқламай қолди.
Шунингдек, россиялик эксперт Леонов тангаларнинг яроқлилик муддати қарийб 20 йил эканлигини, қоғоз купюралар 6-8 ойдан кейин яроқсиз бўлиб қолишини айтган. Шу омилларни ҳисобга олиб айтишимиз мумкинки, майда банкнотларнинг тангалар билан алмаштирилиши мамлакат иқтисоди учун фойдали ва муҳим.
Юқоридаги мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда, пул билан муомала қилиш борасидаги маданиятимизни, айниқса, майда пулларга бўлган муносабатимизни ўзгартириш кераклиги англашилди. Ахир нега нимадир харид қилаётганда сотувчига танга пул беришдан уялишимиз керак? Атрофдагиларнинг «Э-э, танга кўтариб юрибсанми?» деган гапларидан қочманг. Аксинча, бошқаларга ҳам буни тушунтиринг. Пулнинг қадрсизланиб кетаётгани ҳақида айтиб, нолишдан олдин ўзимиз пулни қадрлашни ўрганайлик.
Шаҳзод ШОДМОН
«Ҳордиқ плюс» газетасидан олинди