Πόσο σύγχρονος είναι ο Τόμας Τζέφερσον;
Ο Τόμας Τζέφερσον ανήκει στον 18ο αιώνα, αλλά τα ερωτήματα που θέτει δύσκολα μένουν εκεί. Σε μια εποχή όπου η οικονομική ισχύς συγκεντρώνεται, οι θεσμοί αποκτούν δική τους δυναμική και η εξουσία οργανώνεται όλο και πιο μακριά από τον πολίτη, η πολιτική συχνά υποχωρεί μπροστά στη «λειτουργικότητα». Δεν είναι τυχαίο ότι όσο οι θεσμοί ισχυροποιούνται η εμπιστοσύνη προς αυτούς φθείρεται. Σε αυτό το περιβάλλον, η σκέψη του Τζέφερσον αποκτά μια απρόσμενη επικαιρότητα. Ο Τζέφερσον, γνήσιο τέκνο του Διαφωτισμού και επηρεασμένος από τον Τζον Λοκ, αλλά και τον Ανταμ Σμιθ (έμμεσα), πίστευε ότι η πολιτική ελευθερία δεν μπορεί να σταθεί χωρίς οικονομική ανεξαρτησία. Η αγορά, στα μάτια του, ήταν πεδίο ελευθερίας – όχι όμως χώρος ανεξέλεγκτης ισχύος. Η αντίθεσή του στα μονοπώλια, στο μόνιμο δημόσιο χρέος και στη χρηματοπιστωτική συγκέντρωση δεν ήταν οικονομικός δογματισμός. Ηταν πολιτική ανησυχία για τη διάβρωση της δημοκρατίας εκ των έσω, μέσα από θεσμούς που αποκτούν δύναμη χωρίς αντίστοιχη λογοδοσία.
Η σύγκρουσή του με τον Αλεξάντερ Χάμιλτον (1757-1804, υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης του Τζ. Ουάσιγκτον) δεν αφορούσε απλώς διαφορετικές αναπτυξιακές στρατηγικές. Αφορούσε τη φύση της εξουσίας. Εκεί όπου ο Χάμιλτον έβλεπε στους θεσμούς οικονομικής διαχείρισης και χρηματοπιστωτικής διαμεσολάβησης σαν εργαλεία σταθερότητας και κρατικής ισχύος, ο Τζέφερσον έβλεπε τον κίνδυνο μιας νέας ελίτ, προστατευμένης θεσμικά και απομακρυσμένης από τον δημοκρατικό έλεγχο. Δεν τον ανησυχούσε η τεχνική λειτουργία των θεσμών. Τον ανησυχούσε η πολιτική τους αυτονόμηση.
Η σύγχρονη οικονομία προσφέρει ίσως το πιο εύφορο έδαφος για μια τζεφερσονική ανάγνωση. Οι ψηφιακές πλατφόρμες και οι Big Tech λειτουργούν ως νέα μονοπώλια, συγκεντρώνοντας δεδομένα, κεφάλαιο και πολιτική επιρροή σε πρωτοφανή κλίμακα, ενώ το δημόσιο χρέος έχει μετατραπεί σε μόνιμο χαρακτηριστικό των ανεπτυγμένων οικονομιών. Ο Τζέφερσον δεν θα ήταν εχθρός της τεχνολογίας ή των αγορών· θα ήταν εχθρός της αδιαφανούς συγκέντρωσής τους. Σε αυτό το σημείο ο Τζέφερσον γίνεται εντυπωσιακά σύγχρονος. Διαισθάνθηκε νωρίς τον κίνδυνο της θεσμικής συγκέντρωσης οικονομικής και πολιτικής ισχύος – έναν κίνδυνο που σήμερα επανέρχεται με διαφορετικά ονόματα αλλά με την ίδια ουσία. Δεν πρόκειται για ιστορική αναλογία. Πρόκειται για την ίδια θεσμική παθολογία σε διαφορετική εποχή. Η εξουσία που παρουσιάζεται ως τεχνική/τεχνοκρατική, ουδέτερη και αναγκαία αποκτά συχνά χαρακτήρα μόνιμο και αυτοπροστατευόμενο. Και τότε η λογοδοσία αρχίζει να ξεθωριάζει.
Η στάση του, για παράδειγμα, απέναντι στον αγροτικό τομέα φωτίζει αυτή τη σκέψη με ιδιαίτερη καθαρότητα. Ο Τζέφερσον θεωρούσε τον ανεξάρτητο αγρότη – τον περίφημο yeoman farmer – θεμέλιο της δημοκρατίας. Οχι από ρομαντισμό, αλλά επειδή ο αγρότης που κατέχει τη γη του εργάζεται για τον εαυτό του και δεν εξαρτάται από εργοδότες, τραπεζίτες ή το κράτος είναι πολιτικά ελεύθερος. Η οικονομική αυτονομία προηγείται της πολιτικής αρετής. Οταν ο πολίτης εξαρτάται για την επιβίωσή του από θεσμικούς μεσάζοντες και επιδόματα, η δημοκρατία μετατρέπεται σιωπηρά σε πελατειακή σχέση.
Η ελληνική εμπειρία προσφέρει ένα εύγλωττο παράδειγμα. Ο ΟΠΕΚΕΠΕ, ο οργανισμός που διαχειρίζεται δισεκατομμύρια ευρώ αγροτικών επιδοτήσεων, συγκροτήθηκε ως τεχνικός μηχανισμός εφαρμογής ευρωπαϊκής πολιτικής. Στην πράξη όμως εξελίχθηκε σε θεσμό με τεράστια διανεμητική ισχύ, περιορισμένη διαφάνεια και αδύναμο έλεγχο. Οι πρόσφατες αποκαλύψεις δεν αφορούν απλώς κακοδιαχείριση ή διοικητικά λάθη. Αναδεικνύουν κάτι βαθύτερο: τη μετατροπή της αγροτικής πολιτικής σε μηχανισμό εξάρτησης.
Αυτό ακριβώς θα αναγνώριζε ο Τζέφερσον. Οχι ως ζήτημα αγροτικής παραγωγής, αλλά ως πρόβλημα θεσμικής αρχιτεκτονικής. Οταν ο αγρότης επιβιώνει όχι από τη γη του αλλά από τη διαχείριση επιδοτήσεων, όταν η πρόσβαση στους πόρους περνά μέσα από διοικητικούς και πολιτικούς διαύλους, ο ανεξάρτητος πολίτης μετατρέπεται σε δικαιούχο. Η δημοκρατία δεν υπονομεύεται με σύγκρουση. Υπονομεύεται με εξάρτηση.
Ο Τζέφερσον δεν προσφέρει έτοιμες λύσεις για τον 21ο αιώνα. Προσφέρει όμως ένα ερώτημα που παραμένει άβολο: «Πώς περιορίζεται μια εξουσία που εμφανίζεται ως αναγκαία και εργαλειακή – δηλαδή ως τεχνική λειτουργία και όχι ως πολιτική επιλογή – ενώ στην πράξη παράγει μόνιμες σχέσεις εξάρτησης;». Οσο αυτό το ερώτημα παραμένει χωρίς καθαρή απάντηση, ο Τόμας Τζέφερσον δεν ανήκει απλώς στην Ιστορία. Παραμένει, με τον πιο ουσιαστικό τρόπο, σύγχρονος.
Ο Κωνσταντίνος Συριόπουλος είναι καθηγητής Χρηματοοικονομικής στο College of Business του Zayed University, UAE