ALÜMİNYUM MADENİ VE ETİ ALÜMİNYUMUN KURULUŞ ÖYKÜSÜ
İbrahim Güray AYTEKİN – ÖZEL HABER ARAŞTIRMA
Konya'nın Seydişehir ilçesine bağlı, daha önce köy statüsünde olan Madenli Mahallesi'nde 1960 yılında bir çobanın keçilerini otlatırken tesadüfen bulduğu alüminyum madeni, bölgenin ve ülkenin kalkınmasında büyük rol oynadı. Madenin çıkarıldığı yıllardan itibaren başta yöre halkı ve Seydişehir olmak üzere Türkiye’de birçok insana istihdam olanağı sağlayan, 2005 yılından beri Özelleştirilerek devlet ten özel sektöre geçen ve özel sektör tarafından işletilen Eti Alüminyum AŞ, şu anda Türkiye'nin alüminyum ihtiyacının yüzde 10’luk bir bölümünü karşılamaktadır.
Konya'nın Seydişehir ilçesine bağlı, daha önce köy statüsünde olan Madenli Mahallesi'nde 1960 yılında bir çobanın keçilerini otlatırken tesadüfen bulduğu alüminyum madeni, bölgenin kalkınmasında büyük rol oynadı.
Köyde hayvancılık ve küçük tarım işleriyle uğraşan ve Çobanlık yapan Mümin Demiroğlu, o yıllarda adı "Keçili" olan köyün yaklaşık 3 kilometre uzağında hayvanlarını otlatırken bulduğu taşları, heybesine koyarak evine getirdi Daha sonra dağda bulduğu toprak ve taşları bir şekilde Maden mühendislerinin görev yaptığı ilçedeki Maden Tetkik ve Arama (MTA) kurumu yetkililerine gösterdi.
Uzmanlar gelen örnekleri hemen tetkik etmeye başladılar. Yapılan tetkik ve incelemeler sonunda Taşların alüminyum boksit olduğunu tespit eden uzmanlar, çevrede geniş çaplı araştırma yaptılar. Toros’ların çeşitli bölgelerinde boksit ve diasporit oluşumlarına rastlanıyor, bunların ekonomik olarak işletilebeilir rezervlerin tesbiti için MTA yabancı uzmanların da katıldığı, jeolog ve maden mühendislerinden oluşan güçlü ekiplerle yoğun bir arama faaliyeti sürdürüyordu.
Bu çalışmaların sonucunda Seydişehir’in yaklaşık yirmibeş km uzağında Keçili köyü – eski adı Elmasut- Bugün Madenli yakınlarında Mortaş ve Doğankuzu boksit yatakları tesbit edilir.
Maden sahası Büyük önder Atatürk’ün talimatıyla kurulan Ülkemizin enerji ve maden kaynaklarını işletip değerlendirmekle görevli “İktisadi devlet Teşekkülü” Etibank Genel Müdürlüğüne devredildi.
Maden rezervinin sanayide işlenebilecek kalitede olduğunun tespit edilmesi üzerine, Seydişehir'de bir fabrika kurulması kanaati oluştu. Bu ilçemize bir maden cevheri işleme tesisi kurulması fikri gelişti ve bulunan boksit cevherinin değerlendirilmesi amacıyla kurulacak tesisin hangi ülkede ve hangi firma tarafından kurulacağı konusunda detaylı araştırmalara başlandı.
Yapılan inceleme ve araştırmalar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Birliği (SSCB) adına Tiajpromexport, firmasını gösteriyordu Bu firma Sovyetler birliği bünyesinde de birçok Alüminyum Boroksit işleme tesisi kurup faliyete geçirmiş başarılı tesisler kurmuştu
“1965 yılında, Suat Hayri Ürgüplü hükümeti döneminde, Türkiye Cumhuriyeti hükümeti ile o zamanki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri birliği hükümeti arasında İskenderun Demir Çelik, İzmir-Aliağa Rafinerisi, Seydişehir Alüminyum Tesisleri, Oymapınar Barajı ve Hidroelektrik tesislerininde olduğu on yatırım projesinin iki ülkenin işbirliği ile gerçekleştirilmesi konusunda mutabakata varıldı.”
Türkiye Cumhuriyeti adına Etibank Genel Müdürlüğü ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Birliği (SSCB) adına Tiajpromexport, firması arasında ticari anlaşma imzalandı.
“Sovyetler Birliği adına TIAJPROMEXPORT firması ile 09 Mayıs 1967 yılında yapılan anlaşma, tüm tesislerin projelendirilmesi, gerekli teknolojik malzeme ve teçhizatın temin edilmesive 120.000 ton tutarı demir ve teçhizatın Iliçevski limanında teslimi, inşaat ve montaj sırasında süpervizyon ve kontrol için gerekli mühendislerin, bazı özel teknik işler için kalifiye elemanların temini, işletmeye alma sürecinde yeterli miktarda işletme elemanının gönderilmesi, ve gerek işyerinde gerekse Sovyetler Birliğindeki tesislerde Türk işletme kadrosunun eğitimini kapsamakta idi ve tutar 62 milyon ABD doları olarak belirlenmişti.
En kısa zamanda, fabrika inşaatlarının ihale ve temel atma hazırlıkları yanında içinde çalışılabilecek geçici şantiye barakaları ve yaşanabilecek sosyal tesislerin yapımına başlanıyor. Bu gerçek ilk temeldir ve 05.08.1969, Salı günü dönemin Başbakan Süleyman Demirel tarafından atılmıştır.”
1969'da kurulan fabrika, uzun yıllar Türkiye'nin alüminyum ihtiyacının önemli bölümünü karşıladı. Boksit cevherinin bulunması üzerine keçili köyünün adı "Madenli" olarak değiştirildi. Köyde yaşayanların istihdamını sağlayan fabrika, yine başta Seydişehir olmak üzere Türkiye'nin birçok yerinden insanı iş sahibi yaptı.
Madenin ilk bulunduğu yer köye yaklaşık 3 kilometre uzaklıktaki Mortaş mevkisidir. Maden, çobanlık yapan Mümin Demiroğlu tarafından bulundu. " Bu Köyde 1960'lı yıllarda çobanlık yapan Mümin Demiroğlu adlı çoban farklı bir taş bulunca durumu MTA yetkililerine haber etmiş. Yetkililer de gelip inceleme yaptıktan sonra bulunan madenin alüminyum boksit olduğunu tespit etmişler."
Daha sonra Maden mühendislerinin çalışmaları neticesinde bölgede 3 farklı yerde alüminyum boksit rezervi olduğunun belirlendi, MTA yabancı uzmanların da katıldığı, jeolog ve maden mühendislerinden oluşan güçlü ekiplerle yoğun bir arama faaliyeti sürdürüyordu. Bu çalışmaların sonucunda Seydişehir’in yaklaşık yirmibeş km uzağında Keçili köyü – eski adı Elmasut- Bugün Madeli yakınlarında Mortaş ve Doğankuzu boksit yatakları tesbit edilir. Arama kampı ile ilgili hazırlık faaliyetlerinin Seydişehir’de tamamlandı. Keçili köyünün isminin de madenin çıkarılmaya başlanmasıyla 1972 yılında Madenli olarak değiştirildi
Maden ocaklarının açılmaya başlanarak kurulup rezervin çıkarılmaya başlanmasıyla, madenciliğin madenli köyünün ve tüm Seydişehir bölgesinin en önemli iş alanlarından biri olmuştur.
"Köy halkının yüzde 80'i 1970'lerden itibaren bu madenlerde çalışarak geçimini sağlamaya başladı. Fabrika Devlet tarafından işletilirken yaklaşık bin 500 kişi fabrikada sadece madenli köyünden istihdam ediliyordu. Seydişehir'in yanı sıra Türkiye'nin çeşitli illerinden çalışmaya gelen birçok insan Seydişehirin çeşitli noktalarında ikamet etmeye başladılar.’’
Madenlerdeki çalışmalar ve Fabrikadaki makine teknolojileri zaman içerisinde değişti ve modernizasyon ile birlikte Belirli bir zamandan sonra insan gücü, yerini makine gücüne bıraktı.
"Alimünyumu bularak Ülke ekonomisine katılmasında en büyük pay sahibi ve on binlerce kişinin kurulan bu tesisler sayesinde evlerine ekmek götürmelerine vesile olan Mümin Demiroğlu Seydişehir halkı tarafından çok sevilen ve saygı duyulan biri idi..
"Maden ocakları ve işlendiği fabrika, mahallelimiz tarafından istihdam konusunda en çok tercih edilen kurum haline geldi. İnsanımız kurulan maden ocaklarında sadece çalışmakla kalmayıp, ocakların açıldığı ilk yıllarda madenin taşınmasını sağlamak için kazma-kürekle yol açılmasına da yardım etti.’’ bağrındaki boksit cevherini bu ülkenin hizmetine sunarak Seydişehir ilçemiz alüminyumun doğuşunu sağladı. Buna karşılık alüminyum, bu sevimli Toros İlçemize hayat verdi, Ülkemizde Dev bir bir sanayi şehrinin oluşumunu gerçekleştirdi”
21 Eylül 1974'de ilk alüminyum, 16 Şubat 1976 ilk profil haddehanesi kurulmuş ve 8 Şubat 1977'de sıcak hadde, 13 Mart 1979'da soğuk hadde ve folyo üretimi gerçekleştirilmiştir. 1980'de Alüminyum sülfat fabrikası EK OLARAK kurulmuştur.
Seydişehir Eti Alüminyum Tesisleri her biri başlı başına bağımsız işletme özelliğinde olan Maden işletmesi, Alümina ve Alüminyum İşletmesi, Dökümhane ve Haddehane olmak üzere 4 önemli ve 24 ayrı destek birimi olan entegre bir tesistir. Tesise gelen hammadde (boksit) folyo olarak çıkabilmektedir. Tesislere 30 km uzaklıktaki boksit yataklarında mevcut işletme şartlarına uygun 35 milyon ton bilinen rezerv mevcuttur.
Tesisler kurulduğunda ülkenin alüminyum ihtiyacı 18.000 ton, günümüzde ise 550.000 tondur. Buna göre geçen 35 yılda alüminyum tüketimi yaklaşık 30 kat artmıştır. İhtiyacın yaklaşık 200.000 tonu hurda dönüşümü ile karşılanırken geriye kalan 375.000 tonun 64.000 tonu Eti alüminyum tarafından karşılanmaktadır. Kurulduğu tarihte ülke ihtiyacının 3 katı üretim yapan tesisler bugün yalnızca birincil alüminyum ihtiyacının 1/6'sını karşılayabilmektedir. Çeşitli alaşım elementleri ile alaşımlandırılarak değişik vasıf ve ebatta dökümü yapılan bu miktar alüminyumun belirli bir kısmı, iç ve dış piyasaya verildiği gibi, yaklaşık 1/3'lik kısmı, tesislerin bünyesinde işletilen haddehane kompleksinde, sıcak-soğuk rulolar, levhalar, şeritler, metalik-kağıtlı folyo ve ekstrüzyon ürünleri üretilmektedir. Bugüne kadar bu kapsamda 822.812 ton hadde ürünü üretilmiş ve piyasaya verilmiştir. Dolayısıyla ülke içinde alüminyum işleyen ve sayıları 1500'ün üzerinde bulunan alüminyum sanayisinin gelişmesi ve nihai ürünlerde yurt dışında rekabet şansı yakalaması tamamen Seydişehir Alüminyum tesislerinin varlığının bir sonucudur.
Seydişehir Alüminyum tesislerinde 2004 sonu itibariyle 1808 işçi, 302 memur, 125 teknik personel ve 550 taşeron işçisi olmak üzere 2785 kişi istihdam edilmektedir.
Tesisler, entegre yapı çerçevesinde, o günden bu güne kadar; 24,9 milyon m3 dekapaj yaparak 11,08 milyon ton Boksit cevheri ve bu cevheri işleyerek 4,3 milyon ton Alümina üretebilmiştir. Üretilen bu miktar Alümina'nın belli bir kısmı ihraç edilirken, büyük bir bölümü elektrolizhanelerde değerlendirilerek 1,5 milyon ton Alüminyum ülke ekonomisine kazandırılmıştır. Tesis Elektrik ihtiyacının büyük bölümünü kendisine ait olan OYMAPINAR HES ten karşılamktadır.