TÜRK KÜLTÜRÜNÜN BİR ANIT ESERİ KUTADGU BİLİG
Divanı Lügati’t Türk ( Divan) Türkçenin ilk sözlüğü, antolojisi, ansiklopedisi ve dilbilgisi kitabıdır. Halk edebiyatı ve folklor açısından önemli bilgiler içerir. Araplara Türkçe öğretmek,Türkçenin yaygınlığını göstermek için 1074 yılında Bağdat’ta Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmış ve zamanın Abbasi halifesine sunulmuştur.
Kutadgu Bilig Türklerin islamiyeti kabul etmesinden sonra yazılmış ilk eserlerden biridir.Uygur alfabesi ve Uygur Türkçesiyle mesnevi tarzında yazılan eser, edebi değerinin yanı sıra dönemin yaşayışını, değerlerini ve islam öncesi Orta Asya Türk kültürünün ayrıntılarını yansıttığı için de önemlidir.
Kutadgu Bilig, Karahanlılar döneminde yaşamış YUSUF HAS HACİB tarafından yazılmıştır. Eserden anlaşıldığına göre, iyi bir şair olan Yusuf Has Hacib iyi bir öğrenim görmüş, çağdaş bilimlerin yanı sıra Arapça, Farsça da öğrenmişti.
11.Yüzyılda Yusuf Has Hacib tarafından yazılmış olan Kutadgu Bilig, Türk edebiyatında yazılmış olan ilk mesnevi eserdir. Yine Türk edebiyatında en meşhur mesnevilerin başında gelen Mesnevi isimli eser Hz. Mevlana tarafından 13.Yüzyılda yazılmıştır.
Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig’i doğduğu yer Balasagun’da (Kırgızistan) yazmaya başlamış, 1068’de memleketinden ayrılıp Doğu Karahanlı Devleti’nin başkenti olan Kaşgar’a (Doğu Türkistan) gitmiş, 1069 yılında orada bitirmiş. Eserini 1070 yılında Karahanlı Hükümdarı Tabgaç Buğra Kara Han’a sunmuş ve has haciplik (mabeyincilik ) ünvanı ile ödüllendirilmiştir.
Kutadgu Bilig en dar anlamıyla Mutluluk Veren Bilgi şeklinde açıklanabilir. Eser insana her iki dünyada kutlu olmak için gerekli olan yolu göstermek amacıyla kaleme alınmıştır.
Kutatgu Bilig, aruzun “fa’ülün faü’lün fa’ülün fa’ül” kalıbıyla yazılmış ve Allah’a ve Peygambere övgülerle başlayan 6645 beyitten oluşmaktadır.
Kutadgu Bilig’de dört temel ilke dört karakter üzerinden anlatılır.
Dört temel ilkeyi şu kişiler temsil eder:
1. Adalet, doğru yasa,töre (Kün-Togdı, Gündoğdu : Hükümdar),
2. Saadet, mutluluk,talih (Ay-Toldı, Dolunay : Vezir),
3. Akıl, anlayış (Ögdülmiş, Övülmüş: Vezirin oğlu),
4. Akıbet, hayatın sonu (Odgurmış, Uyanmış: Vezirin akrabası).
Ayrıca haberci, uşak, mürit gibi ikinci derecedeki kişiler de kimi kavramları temsil ederler.
Kutadgu Bilig bu dört kişi arasında, ikili konuşmalar şeklinde geçen ve olaylarla devleti yönetenlerde bulunması gereken nitelikleri birey,toplum, devlet işlerinin nasıl düzenleneceğini içtenlikle aktarır. Eski Türk geleneğinin toplumsal değerlerine uygun olarak iyiliği,erdemi ve akılcılığı öğütlerken insan yaşamının anlamı ve insanın toplumsal sorumlulukları üzerinde de durur.
Eserde; din, felsefe, eğitim-öğretim, aile düzeni, ahlak, yasa ve töre bilgisi, devlet, siyaset, ordu, görgü kuralları, spor, edebiyat, matematik, gökbilim, sağlık, tarım ve hayvancılık, para vb. konular ele alınır. Böylece Kutadgu Bilig; yalnız bir ahlak kitabı olarak değil, bir siyasetname ve ansiklopedi nitelikleri taşıyan geniş kapsamlı bir eser olarak ortaya çıkar.
Kutadgu Bilig’in üç elyazma kopyası günümüze ulaşabilmiştir. Biri Uygur,diğer ikisi Arap harfleriyle kopya edilmiştir.
Viyana nüshası: 1439’da Herat şehrinde yazılmıştır. Arap harflerinden Uygur yazısına aktarılmıştır. Herat’tan Tokat’a, oradan da İstanbul’a gelmiştir. Avusturya’lı tarihçi Hammer tarafından satın alınanarak Viyana Ulusal Kütüphanesi’ne verilmiştir.
Mısır nüshası: Arap harfleri ile yazılmış bu nüsha 1896 yılında Kahire Hidiv Kütüphanesi’nin mahzeninde bulunmuştur.
Fergana nüshası: Eldeki nüshaların en önemlisidir.1914 yılında Zeki Velidi Togan tarafından Türkistan’ın Fergana kentinde bulunmuştur. Bugün Taşkent’te olan Fergana nüshası Arap harfleri ile kopya edilmiştir.12. yüzyılda yazıldığı tahmin edilmektedir.
Türk Dil Kurumu bu nüshaların 1942 ve 1943 yıllarında tıpkıbasımlarını yapmış, 1947’de Reşit Rahmet Arat’ın her üç nüshayı karşılaştırarak hazırladığı çeviriyazı ve eleştirel metin, 1959’da Türkçe düzyazı çevirisi yayımlanmıştır.
“Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacib tarafından yazılışının 950. Yıl Dönümü “ 2019 yılı UNESCO Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri arasına alınmıştır.
Kutadgu Bilig’den bazı beyitler:
• Akıl senin için iyi ve yeminli bir dosttur. Bilgi senin için çok merhametli bir kardeştir.
• Akıl süsü dil, dil süsü sözdür. İnsanın süsü yüz, yüzün süsü gözdür. İnsan sözünü dili ile söyler; sözü iyi olursa, yüzü parlar.
• İşi adaletle yap, buna gayret et; hiç bir zaman zulüm etme; Allah’a kulluk et ve O’nun kapısına yüz sür.
• Hangi iş olursa olsun, sen onu tatlı dille karşıla; her işte tatlı dil kullanırsan saadet sana bağlanır.
• Diline ve gözüne sahip ol, boğazına dikkat et; az ye, fakat helal ye.
• Hangi işe girersen, önce sonunu düşün; sonu düşünülmeyen işler, insana zarar getirir.
• Başkasının zararını isteme, kendin de zarar verme; hep iyilik yap, kendi heva ve heveslerine hakim ol.
• İnsanın bunca zahmet çekmesi hep boğazı ve sırtı içindir. Mal toplar, yiyemez; öldükten sonra da vebalı altında kalır.
• Kötülük edersen, kötülüğün karşılığı pişmanlıktır. Elinden gelirse, kötülüğün inadına iyilik yap.
• Çok dinle fakat az konuş. Sözü akıl ile söyle ve bilgi ile süsle.
• Her sözü söz diye ağzından çıkarma. Lüzumlu olan sözü düşünerek ve ihtiyatla söyle.
• Menfaat sandalyeye benzer; başında taşırsan seni küçültür, ayağının altına alırsan seni yükseltir.
• Öfke ve gazapla işe yaklaşma; eğer yaklaşırsan, ömrü heder edersin.
• Söz ağızda iken sahibinin esiridir, ağızdan çıktıktan sonra sahibi onun esirdir.
• Yalnız kendi menfaatini gözeten dosta gönül bağlama. Fayda görmezse, sana düşman olur, ondan vazgeç.
Kaynaklar:
1-Yusuf Has Hacib: Kutagu Bilig. Hasan Ali Yücel Klasikler Dizisi. Çeviren: Ayşegül Çakan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,12. Basım 2021, İstanbul.
2-Türk Edebiyatı Dergisi, Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig, https://www.turkedebiyati.org./yusuf-has-hacip/.