2024’e güçlü giren kardeşlik: Türkiye-Azerbaycan
Dr. Cavid Veliyev / Uluslararası İlişkiler Analizler Merkezi, BAKÜ
Türkiye-Azerbaycan ilişkileri açısından 2023 yılı özel bir yıl oldu. Bunun nedeni Türkiye Cumhuriyetinin 100. yıl dönümü ve Azerbaycan’ın Ümumilli lideri Haydar Aliyev’in doğumunun 100. yıl dönümü olması idi. Bu nedenle iki ülkede karşılıklı olarak bu yıl dönümleri özel toplantılar ile anıldı. Fakat bunun ötesinde iki ülke ilişkileri birçok alanda ilerleme kaydetti ve yeni anlaşmalar imzalandı. Bütün bu anlaşmaların çerçevesini Azerbaycan’ın Karabağ Zaferi sonrası 15 Haziran 2021’de Şuşa’da imzalanan Müttefiklik Hakkında Şuşa Beyannamesi’nin belirlediğini söyleyebiliriz.
DEPREM DAYANIŞMASI
2023 yılında, Türkiye’de yaşanan iki deprem sonucu 10 binlerce insan hayatını kaybetti ve 100 binlerce insan da evsiz kaldı. Böyle zor bir zamanda Azerbaycan-Türkiye dayanışması kendini göstermiş oldu. Her iki depremin ardından Azerbaycan’da Haydar Aliyev Vakfı ve Azerbaycan STK’ları tarafından ayrı ayrı iki yardım platformu oluşturuldu. Azerbaycan’da insanlar imkanları çerçevesinde Anadolu’daki kardeşlerine yardım yetiştirmek için yarıştılar. Azerbaycan dışişleri bakanlığı verilerine göre, deprem sonrası Azerbaycan, Türkiye’ye 940 kişilik kurtarma ve sağlık personeli, 5 bin 300 ton insani yardım, 1 mobil sahra hastanesi ve 45 milyon dolar maddi yardım gönderdi. Depremden hemen sonra Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ı aradı ve daha sonra Türkiye’yi ziyaret etti. Azerbaycan dışişleri bakanı da ayrıca ziyaret etti. Bunun dışında Kahramanmaraş şehrinde Azerbaycan tarafından 100 milyon dolarlık bina, devlet kurumu ve eğitim binaları inşaa etmesi kararlaştırıldı. 26 Eylül 2023’te Nahçıvan’da imzalanan anlaşma, Kahramanmaraş’ta depremden etkilenen bölgelerden birinde konut, ilkokul, anaokulu ve kültür merkezinin belirlenen şartlarda inşasına ilişkin proje uygulamasının ana esaslarını düzenliyor.
İKİLİ POLİTİK İLİŞKİLER
2023 yılı Türkiye için aynı zamanda seçim yılı oldu ve halk hem parlamentoyu hem de Cumhurbaşkanını seçti. Cumhurbaşkanının 2. turda belirlendiği çetin seçim yarışında Azerbaycan devleti ve halkı Cumhurbaşkanı Erdoğan’a açık destek verdi. Bu bir nevi Karabağ Zaferi’nde Azerbaycan’a açık politik destek veren Erdoğan’a vefa borcuydu ve Azeraycan-Türkiye ilişkilerinin başarısının devamı için gerekliydi. Nitekim Erdoğan’ın rakibi Kemal Kılıçdaroğlu’nun seçim sürecinde Azerbaycan’ı “Türk Yolu” dediği taşımacılık yolundan dışlaması Azerbaycan’da muhalefet adayına yönelik endişelerin haklı olduğunu göstermekteydi.
Cumhurbaşkanı Aliyev’in önerisi ile 15 Mart 2023’te Ankara’da Türk Devletleri Teşkilatı’nın olağandışı zirvesi yapıldı ve zirveden Erdoğan’a destek mesajı çıktı. 28 Mayıs ikinci tur seçimlerinden Erdoğan zaferle çıktı. Cumhurbaşkanı Erdoğan 2 Haziran tarihinde Cumhurbaşkanlığı sarayında yabancı konukların tebrik mesajlarını kabul ederken Cumhurbaşkanı Aliyev’le yan yana oturdu. Seçimlerden sonra Cumhurbaşkanı Erdoğan ilk yurt dışı ziyaretini ananeye uygun bir şekilde Azerbaycan’a yaptı. Azerbaycan’dan dönen Erdoğan uçakta gazetecilere verdiği mesajda Türk dünyasının birliği ve gücü için Azerbaycan’la iş birliğinin kuvvetlenerek devam edeceğini söyledi. Seçimlerden sonra da yeni bakanlar ve TBMM Başkanı ilk yurt dışı ziyaretlerini Azerbaycan’a yaptılar.
DIŞ POLİTİKADA DEVAMLI KOORDİNASYON
2023 yılında Azerbaycan-Türkiye dış politikada koordinasyonu devam ettirdi. 27 Ocak’ta Azerbaycan’ın Tahran Büyükelçiliği’ne düzenlenen terör saldırısı sonucu bir güvenlik şefi hayatını kaybetmiş, iki kişi de yaralanmıştı. Cumhurbaşkanı Erdoğan, bu saldırının ardından sosyal medya hesabından yaptığı paylaşımda, saldırıyı şiddetle kınadığını, Türkiye’nin can dostu ve kardeşi Azerbaycan’ın yanında olduğunu belirtti. Aynı gün Türkiye dışişleri bakanlığı da, Azerbaycan’ın Tahran Büyükelçiliği’ne düzenlenen silahlı saldırıyı kınadı ve Türkiye’nin her zaman olduğu gibi Azerbaycan’a desteğinin kesintisiz olarak devam edeceğini belirtti. Türk yetkililer aynı zamanda İran’ın Ermenistan’ın yanında yer almasından kaynaklanan rahatsızlığı da ifade ederek, sorunların çözümü için bölgesel iş birliğinin önemine vurgu yaptılar.
19 Eylül tarihinde Azerbaycan ordusunun Karabağ’da yasadışı Ermeni silahlı birliklerine karşı başarıyla gerçekleştirdiği anti-terrör operasyonu sonrası Türkiye’den verilen destek kritik öneme sahipti. Operasyon sırasında Azerbaycan’a yönelik baskı artarken, BM Genel Kurulu’nda konuşan Cumhurbaşkanı Erdoğan, Azerbaycan’ın kendi topraklarında terörle mücadele operasyonu yürüttüğünü belirtti. Türkiye dışişleri bakanlığı da bir açıklama yaparak, Azerbaycan’ın terörle mücadele tedbirlerine destek verdi. Milli Savunma Bakanı Yaşar Güler, 21 Eylül’de terörle mücadele tedbirlerinin başarıyla tamamlanmasından dolayı Azerbaycan Savunma Bakanını tebrik ederek, Türkiye’nin her zaman olduğu gibi bugün de Azerbaycan’ın yanında olduğunu kaydetti.
Zengezur koridorunun bir an önce hayata geçirilmesi ve Azerbaycan ile Ermenistan arasında barış anlaşmasının imzalanması da iki ülkenin ortak tutuma sahip olduğu konulardan oldu. Bundan başka, Türk dünyası, Orta Koridor ve enerji alanında iş birliği gibi konularda da koordinasyon sağlandı.
Anti-terör operasyonundan sonra 12 Ekim tarihinde Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Ersin Tatar’ın Azerbaycan’a yaptığı ziyaret Türkiye’de oldukça olumlu karşılandı. Bu anlamda Ersin Tatar’ın Azerbaycan ziyareti, Azerbaycan’ın KKTC’yi destekleme yönünde attığı önemli bir adım kabul edildi.
SAVUNMA SANAYİİNDE İŞ BİRLİĞİ
İkili ilişkiler savunma sanayii alanındaki iş birliği açısından da başarılı bir yıl görülebilir. Baykar Teknoloji’nin sahibi Selçuk Bayraktar, 3 Nisan’da Azerbaycan’ı ziyaret ederek Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile görüştü. “Baykar Azerbaycan” hakkında bilgi veren Bayraktar, Azerbaycan’da açılan şubenin yapay zekalı robot sistemleri, insansız sistem platformları, bu sistemlerin onarımı, insansız araçların pilot sistemi, teknik ve onarım eğitimi konularında araştırma ve geliştirme faaliyetleri yürüteceğini belirtti. “Baykar Teknoloji” şirketi, 28 Nisan’da Azerbaycan Savunma Bakanlığı ile insansız hava araçlarının ortak üretimine ilişkin iyi niyet protokolü imzaladı. Bu protokol, her iki tarafın ortak çalışmasıyla insansız hava araçları alanında yeni teknolojilerin geliştirilmesini amaçlıyor.
Bunun dışında 2023 yılında yapılan resmi açıklamada ASELSAN’ın geliştirdiği HAKİM savunma projesinin Türkiye ve Azerbaycan’ın hava sahasını büyük ölçüde koruyacağı ve bu projenin aynı zamanda her iki ülkenin ortak operasyonlar yürütmesine de yardımcı olacağı ifade edildi.
26 Temmuz’da Azerbaycan Cumhuriyeti Savunma Bakanlığı ile Türkiye Cumhuriyeti “TUSAŞ” şirketi arasında Azerbaycan’a ait “Su-25” askeri uçakların modernizasyonu için sözleşme imzalandı. Anlaşmanın imzalanmasındaki temel amaç, Türk yapımı akıllı bomba ve füzelerin Azerbaycan Hava Kuvvetleri uçaklarına entegre edilmesi ve aviyonik modernizasyon faaliyetlerinin hayata geçirilmesidir.
Azerbaycan Cumhuriyeti Savunma Sanayii Bakanlığı ile Türkiye Cumhuriyeti TUSAŞ arasında milli savaş uçağı üretimi için de anlaşma imzalandı. Türkiye’nin milli uçak projesi olan KAAN projesine katılmak üzere 200 Azerbaycanlı mühendisin Türkiye›ye gönderilmesi kararlaştırıldı.
TİCARET HACMİ ARTIRILDI
2023 yılında iki ülke arasında ticaret hedefi 15 milyar dolar olarak belirlendi. Bunun için taraflar arasında Tercihli Ticaret Anlaşması’na ek protokol imzalandı ve listedeki ürünlerin sayısı artırıldı. Bu amaçla Azerbaycan ekonomi bakanı temmuz ayında Türkiye’yi ziyaret ederek tercihli ticaret anlaşması yeniliklerini ve işgalden kurtarılan Azerbaycan topraklarında Türk şirketlerinin yatırımlarını görüştü. Bu ziyaretten sonra iki ülke şirketleri arasında Azerbaycan’da yıllık üretim kapasitesi 35 milyon kutu olan ve 100 çeşit ilaç üreten fabrika kurulması için anlaşma imzalandı.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 15 Eylül’de Azerbaycan ile Türkiye arasında düzenlenen 10’uncu Karma Ekonomik Komisyonun protokolünü onayladı. Protokolde, iki ülke arasında ortak enerji projelerinin üçüncü ülkelerde hayata geçirilmesi, alternatif enerji ve Avrupa’ya giden doğalgaz miktarının artırılması alanlarında iş birliği ve üçüncü enerji forumunun düzenlenmesi gibi konular yer alıyor.
25 Eylül’de Nahçıvan’ı ziyaret eden Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Iğdır-Nahçıvan doğalgaz boru hattının temel atma törenine katıldı. Töreninin ardından iki ülke cumhurbaşkanı basına açıklama yaptı. Cumhurbaşkanı Erdoğan Azerbaycan’ı 19 Eylül’de anti terrör operasyonu sonrası elde etmiş olduğu zafer münasebetiyle tebrik etti. İki ülke arasında Kars-Nahçıvan demir yolu projesine ilişkin Niyet Protokolü, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kahramanmaraş ilinde konutlar, ilkokul, anaokulu ve kültür merkezi inşaatına ilişkin İşbirliği Anlaşması, yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektriğin iletim alanında iş birliği anlaşmaları imzalandı. Cumhurbaşkanı Aliyev ise, Nahçıvan-Türkiye demiryolu hattının inşaatının devam ettiğini söyledi.
29 Eylül 2023 tarihinde Nahçıvan’da düzenlenen 3. Azerbaycan-Türkiye Enerji Forumu’nda bir iş birliği protokolü imzalandı. Azerbaycan-Türkiye Enerji Forumu, iki ülke arasındaki ekonomik iş birliğine ilişkin ortak Hükümetlerarası Komisyon çerçevesinde stratejik enerji iş birliğini daha da güçlendirmek amacıyla kuruldu. Birinci Forum 21-22 Aralık 2021’de Bakü’de, ikinci Forum ise 5-6 Ekim 2022’de İstanbul’da düzenlenmişti.
ORTA KORİDOR GELİŞTİRİLDİ
2023 yılında Azerbaycan-Türkiye taşımacılık ilişkilerinin geliştirilmesi açısından da önemli kararlara imza atıldı. Azerbaycan Vergi Kanunu, Gümrük Kanunu ve Azerbaycan Cumhuriyeti “Devlet Vergileri Hakkında” Kanununda değişiklikler yapıldı. Hedef iki ülkeninin de destekeldiği Orta Koridorun gelişmesine katkı sağlamaktı. Azerbaycan Cumhuriyeti “Gümrük Vergisi” Kanunu’nda yapılan değişiklikle, devlet sınırı çıkış noktalarında yabancı ülkelerde kayıtlı araçlara «İzin» formlarının verilmesinin kaldırılması, iki ülke arasında taşımacılık ve lojistik imkanlarının artırılmasına hizmet edecektir. Kanunun belirlediği normlar yolcu otobüsleri için de geçerli olacak, bu da turizm potansiyelinin artırılmasına olanak sağlayacak. Vergi Kanunu’nda uygulanan değişiklik, yabancı araçlarla Azerbaycan üzerinden taşınan malların miktarına ve tehlike derecesine göre uygulanan vergilerin azaltılmasını veya tamamen iptal edilmesini öngörüyor.
Orta Koridor açısından 27 Nisan tarihinde Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in imzaladığı kararname de önem taşımaktadır. Kararname ile Azerbaycan-Türkiye-Türkmenistan arasında gümrük iş birliğine ilişkin komisyon kuruldu. Komisyonun amacı: Taraf devletler arasında malların taşınmasına ilişkin gümrük formalitelerini basitleştirmek ve kolaylaştırmak; gümrük mevzuatının uygulanması sırasında kullanılmak üzere bilgi alışverişi; yolcu ve yükün geçişine ilişkin ileri yöntem ve araçları belirlemek üzere önlemler almak; ticaretin kolaylaştırılmasında somut sonuçlar elde etmek amacıyla gümrükler ve ulaştırma kurumları arasındaki iş birliğinin teşvik edilmesi. Üç devlet arasında iş birliğine ilişkin anlaşma Aralık 2022’de imzalanmıştı.
Sonuç olarak, 2023’te Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın yeniden seçilmesi ikili ilişkilerin başarılı şekilde devam etmesine neden oldu. Deprem sırasında yaşanan dayanışma iki ülkeyi birbirine daha yakınlaştırdı. 2023 yılında dış politikada, ticaret, enerji, taşımacılık ve savunma sanayiinde hedefler yükseltildi.
Futbolcu ve yöneticilere Sporda Şiddet ve Düzensizliğin Önlenmesine Dair Kanun uygulanabilir mi?