МУРДАЛАР ГАПИРМАЙДИЛАР… (2-қисм)
* * *
Нуриддиннинг дарҳол Тенгиз суҳбатига чорланиши қамоқхона олами қонунларидан узоқ бўлган Турсунали учун тушунарсиз эди.
Тенгиз Нуриддинни дастурхонга таклиф этмади — тоғликлар одатига содиқ қолмай, меҳмонни иззат қилмади. Бир неча дақиқа тик турган ҳолда гаплашишгач, чайладан бақувват йигит чиқди-ю, олишув бошланиб кетди. Тепадан кузатиб турган Турсунали йигитга ачинди.
Болтани кўтариб югургиси, уни ҳимоя қилгиси келди. Аммо бу хоҳиш чақмоқ умри каби қисқа эди. Хоҳиш чақмоғи сўниб, жони кўзига кўрингач, ўзини тийди.
— Ҳай Чучмек! Сен учун мен ишлайманми?
Бу овоз Турсуналини ҳушига келтирди. Чайла томонга бошқа қарамай, дарахт шохларини бутай кетди.
Пастда нима воқеа юз берганини ўнг қоши ёрилган, чап билаги тилинган, бадани мушт ва тепки зарбларидан моматалоқ бўлган Нуриддин ётар маҳалида айтиб берди.
«ИМОМ ҲАМЗАТ»
Бундай суҳбатга чорланиш Нуриддин учун янгилик эмасди.
Чакалакзордан ўтиб, соҳилга яқинлашганида чайладан Тенгиз чиқди. Пачоқбуруннинг амри билан Нуриддин берироқда тўхтади. Тенгиз унинг рўпарасида туриб олиб, бошдан-оёқ тикилди. Сўнг у томон уч-тўрт қадам қўйди.
— Сенга «эш-шак» деб лақаб қўйишибди. Нима учун айнан «эш-шак»?
Нуриддин Тенгиз тикилганида кўзларини олиб қочмади. «Сендан қўрқадиган одам эмасман», дегандай тик боққанича тураверди.
— Гапимга жавоб бер: нима учун сени «эш-шак» дейишди?
— Ўзларига ўхшатишмоқчи бўлишгандир.
— Шунақами? — Тенгиз истеҳзоли жилмайди. — Сен қайсар эмишсанми?
— Беайб Парвардигор.
— Шунақами? — Тенгиз унга янада яқинлашди. — Шеригингни нима учун отиб ташлаган эдинг?
— Аблаҳлиги учун.
— Кофирлиги учун эмасми?
— Кофирнинг ҳам инсофлиси, виждонлиси бор. Кофирнинг ҳам ўзига яраша эътиқоди бўлади. У кофир эмас, аблаҳ эди.
— Бубликни танийсан, а?
Танимай-чи?! Нуриддин Туркманистондаги лагерга келганидан то кетгунича у билан ит- мушук бўлиб яшади. Қошларигача қириб юрувчи бу одамни ҳамма «Бублик» дер, кўпчилик ундан ҳайиқиб юрарди. Нуриддин эса, унга «маймун» деб лақаб бериб, бўйсунишни истамаган
эди.
— Бубликни танийсан, — деди Тенгиз ундан жавоб кутмай. — Бублик сендан хафа. Хизматидан бўйин товлабсан. Нега хизматини қилмадинг?
— Мен унинг қули эмасман.
— Қизиқ… қизиқ… сен янглишма, эш… бола, кимдир кимгадир қул бўлиши керак. Бу дунё ўзи шунақа. Сенинг қулликдан ўзга чоранг йўқ. Ё қул бўлиб яшайсан, ёки ўласан!
— Одамнинг қуллиги тўғри. Лекин сиз ҳам янглишманг. Одам фақат Яратгангагина қулдир. Банда бандага қул бўлмайди. Айниқса, мусулмон кофирга қул бўлмайди.
— Мен Тенгизман! Менинг хизматимни қиласанми?
— Йўқ.
— Ўйлаб жавоб бер.
— Бубликка нима жавоб қилсам, сизга ҳам жавобим шу.
— Мендан қўрқмайсанми?
— Нега қўрқишим керак? — Нуриддин унга тик қараганича жилмайди. — Сиз мени урарсиз, нари борса ўлдирарсиз. Одамлар ўлимдан қўрқадилар. Уларнинг нодонлиги ҳам шунда. Қўрқса-қўрқмаса барибир ўлади-ку? Мен ўлимдан қўрқмайман. Демак, сиздан ҳам қўрқмайман. Мен фақат Оллоҳдан қўрқаман.
— Дурустсан, бола! Аммо ўлимнинг ҳар хили бўлади. Ёшликда ўлиб кетавериш алам қилади. Мен, масалан, ҳозир ўлишни истамайман. Ҳали кўп яшашим керак. Кўп одамлар билан ҳисоб-китобим бор.
— Бу сиз билан менинг истагимга қараб бўладиган иш эмас. Бу ёғи тақдир ёзуғимизга боғлиқ. Лекин Худо сизга узоқ умр бериши мумкин.
— Нега? — Тенгиз Нуриддиннинг гапидан чиндан ҳам ажабланди.
— Оллоҳнинг ваъдаси бор: баъзи одамлар янада кўпроқ гуноҳ қилиб олиши учун умрини узоқ қилар экан.
Бу гап Тенгизга ёқмади:
— Ўчир овозингни! — дея жеркиб берди.
— Бу менинг гапларим эмас…
— Ўчир, деяпман! Менга қара, қайсарлигинг учун сенга «эш-шак» деб лақаб беришган. Хўш, эш-шаклигингча қоласанми ё биз айтган йўлга юрасанми?
— Сиз айтган йўлга юрмайман, овора бўлманг.
— Унда ўласан.
— Буни Худо билади.
— Яхши, мардлигинг ҳам бор экан. Майли, сени итдай хорлатиб ўлдирмайман, эркакдай ўлишинг учун имконият яратиб бераман. Менинг одамим билан яккама-якка олишасан. Танла: мушт биланми ё тиғ биланми?
— Танлаш ҳуқуқини сизларга бердим. Одамингизнинг чоғи нимага келса, шундай олишсин.
— Катта кетма бола! Демак, бундай: аввал мушт билан, кейин тиғ билан!
Рақибини пичоқ билан нобуд қилгудай бўлса, бошига балолар орттириши мумкинлигини
билган Нуриддин тиғни рад этди:
— Иккала имкониятни одамингизга бердим. Мен муштимга ишонаман.
— Катта кетяпсан, бола! Билиб қўй: бу олишувда фақат битта одам тирик қолади.
Тенгиз шундай деб уч қадам ортга чекинди-да:
— Бифштекс! — деб чақирди.
Мушаклари ўйнаб турган баланд бўйли йигит ҳаялламади. Ҳар қандай рақибини қиймалаб ташлашга қодир бўлгани учун «Бифштекс» лақабли бу йигит Тенгизнинг биргина имосидан мақсадини англаб, жангга ҳозирланди. Тенгиз ҳали жанг майдонини бўшатмай туриб, кескин тарзда бир айланди-да, рақибининг жағини мўлжаллаб тепмоқчи бўлди.
Нуриддин гарчи бу қадар тез ҳамлани кутмаган бўлса-да, жангга шай эди. Шу боис жағини тепки зарбига рўпара қилиб қўймади. Кескин энгашиб, шу аснода муштини ишга солишга улгурди. Бифштекс кучли зарбага мўлжаллаб ҳаволатилган оёғини идора қилишга улгурмай нозик еридан мушт еб, букчайиб қолди. Нафаси қайтиб, инграб юборди. Нуриддин унинг ўзига келиб олишини кутиб, чекинди.
— Пайти келганда уриб қол! — деди Тенгиз.
— Мен номард эмасман, — деди Нуриддин рақибидан кўз узмай.
— Унда ўзингдан кўр. У сенга меҳрибонлик қилиб ўтирмайди.
— Меҳрибонлигига зор эмасман.
— Ростдан ҳам эш-шак экансан! — Тенгиз шундай деб сигарет тутатди. Сўнг ўзини ҳануз ўнглай олмаётган мулозимининг кетига тепди. — Бир муштлик ҳолинг борми, бундан кўра ўлганинг яхшимасми? Бўлдими, кетаверсинми?
— Йў-ўқ! Бу ердан битта одам кетади. Мен ҳозир уни қиймалаб ташлайман. — Бифштекс шундай деб чўнтагидан буклама пичоқ чиқариб, тугмачасини босди; дудама тиғ офтобда ялтиллаб кетди.
Нуриддин учун бу биринчи олишув эмасди. Шу сабабли довдираб қолмади. Енгил ҳаракат қилганича Бифштексни чалғитиб, бирин-сирин зарбалар бера бошлади. Фақат бир марта тиғ унинг чап билагини тилиб ўтди. Тилинган ердан сизиб чиққан қонни кўриб, Бифштекс мамнун жилмайди. Буни жон олғувчи асосий зарбанинг дебочаси деб ўйлади. Ҳа, чиндан ҳам бу асосий зарбаларнинг бошланмаси эди. Аммо зарбаларни у эмас, Нуриддин берди. Кетма-кет тепки зарбалари унинг ҳаёт-мамотини ҳал қилди: аввал жағи синиб, ияги узилиб, учиб кетай деди.
Кейинги тепки бўғзини пачоқлади. Нафаси бўғилди. Кўзига қон тўлган Нуриддин унинг бу ҳолини кўрмади. Чаққон сакради-да, иккала оёғи билан унинг кўкрагини мўлжаллаб тепди.
Тепиш асносида ўзи ҳам чалқанча йиқилиб, бир неча нафас ҳушини йўқотди. Ҳушига келгач, тепасида пичоқ санчишга тайёр турган Бифштекс пайдо бўлишини кутди. Сакраб турмоқчи эди, бадани ўзига бўйсунмади. Яна икки-уч нафас беҳол ётиб, сўнг қаддини аста кўтарди. Тўрт-беш қадам нарида узала тушган Бифштексни, тиз чўканича унинг билагини ушлаб кўраётган Пачоқбурунни, унинг тепасида сигарет тутатиб турган Тенгизни кўриб, олишув якунланганини фаҳмлади.
— Ўлибдими? — деди Тенгиз, сигарет қолдиғини нари улоқтириб. — Ўлибдими?! Нега бақага ўхшаб анграясан?
Пачоқбурун тасдиқ ишорасини қилиб ўрнидан турди. Тенгиз орқасига ўгирилиб, Нуриддин томон юрди.
— Кўрдингми? Ўлибди. Энг яхши одамимни ўлдирдинг. Хўш, энди нима қиламиз? Қолган ўн йилингни йигирма бешга айлантирамизми? Ё менга қўшиласанми?
Нуриддин ўрнидан туриб, лабидаги қонни артди.
— Сизга қўшилсам, уришиб ўтирмас эдим.
— Сен олифтагарчилик қилма, барибир синасан.
— Синишдан олдин ўзимни ўлдираман.
Тенгиз бир сўкинди-да, ўгирилиб, Пачоқбурунга бақирди:
— Нимага лаллаясан?! Кўтар, дарёга ташла. «Кум»га бориб, Бифштекс қочди, деб айт. Кейин «лепила»ни бошлаб кел.
Қамоқ лагерининг табиби муолажа қилиб кетгач, Тенгиз Нуриддинни чайлага бошлади. Эски газеталардан иборат «дастурхон» усти бетартиб эди. Пачоқбурун кириб, чала ейилган нон- гўштларни йиғиштириб чиқиб кетгач, Тенгиз алюмин кружкага тўлатиб ароқ қуйди-да, меҳмонга узатди. Нуриддин уни олиш учун қўл ҳам узатмади.
— Ҳа, — деди Тенгиз, қошларини чимириб. — Ҳазар қиляпсанми?
— Ичмайман, — деди Нуриддин. Сўнг таранг вазиятни юмшатиш мақсадида қўшиб қўйди: —
Шу пайтгача ичмаганман.
— Намоз ўқийсанми?
— Йўқ.
— Унда менга ўхшаган чала мусулмон экансан. Ичмайдиган одамларни ҳурмат қиламан.
Ичишни анави тўнғизларга чиқарган. Бу нима, биласанми?
— Ароқни айтяпсизми?
— Ҳа, сен билан мен буни ароқ деймиз. Аслида бу бизнинг миллатимизни қириб ташловчи атом бомба. Бу энағарлар бизларни қандай қуритишни билишган. Сен билан биз бунинг фаҳмига бормай ичаверамиз, ичаверамиз. Ичиб олиб болаларни туғдираверамиз. Бориб-бориб миллат қирилиб кетганини билмай қоламиз. Сенлар кўпсанлар, унча билинмас балки. Аммо биз каммиз. Ҳадемай қирилиб битамиз.
— Сиз… грузинмисиз?
— Йўқ… — Тенгиз мийиғида кулди: — Мен — аварман! — Тенгиз бу гапни ифтихор билан айтди. — Авар деган халқ бор бу дунёда, эшитганмисан?
Нуриддин эшитмаган эди. Бироз хижолат бўлгани ҳолда бу ҳақиқатни тан олди.
— Сен мени гуржига ўхшатма. Улар Қофқазни сотишган. Менинг боболарим эса қофқазимизни бу кофир тўнғизлардан ҳимоя қилган. Имом Ҳамзат, имом Шомил,
Ҳожимуродларни эшитганмисан? Ҳа, эшитмагансан.
— Мен… ўқимаганман. Саккизинчини битириб, далага чиқиб кетганман. Кейин ҳарбийга чақиришиб, Афғонга ташлашди. Кейин бу ерлар… Қўлимга битта китоб олиб ўқимаганман сира.
— Унда сени «эш-шак» деганлари тўғри экан. Қайсарлигинг учун эмас, ўқимаганинг сабабли эш-шаксан. Ўқимаган одамнинг эш-шакдан нима фарқи бор? Сен менинг тарихимни билмайсан. Ўзингникини биласанми? Сенинг ҳамзатларинг, шомилларинг борми? Билмайсан! Эш-шак ҳам ўзининг ота-боболарини билмайди. Гапларимга ҳайрон бўляпсанми? «Ўғридан ҳам шунақа гаплар чиқадими?» деяпсанми? Мен ўғри бўлиб туғилмаган эдим. Ота-бобом ҳам ўғри эмасди. Мен ўзимникиларнинг ушоғига ҳам хиёнат қилмаганман. Мен еримга ўғри бўлиб босиб кирганларнинг мол-жонига қирон келтираман. Мен ўғри эмас, қасоскор, хунхўрман! Аммо ўғри деган унвонни олганман. Мен учун қасоснинг ўзгача йўли йўқ.
(давоми бор)
Тоҳир МАЛИК