NATO sobiq bosh kotibi: Putin Ukraina bilan cheklanmaydi
NATO ning sobiq bosh kotibi Anders Fog Rasmussen Ozod Yevropa/Ozodlik radiosiga bergan intervyusida Vladimir Putinning qarashlari yillar davomida qanday evrilishlarga yuz tutgani haqida gapirdi.
2009-14-illarda bosh kotib bo‘lgan Rasmussenning aytishicha, Putin Sovet Ittifoqining buyukligini tiklash g‘oyasiga berilib, Rossiyani xalqaro jamiyatdan ixotalab qo‘ydi.
- Siz Vladimir Putin bilan Daniya bosh vaziri sifatida ham, NATO bosh kotibi sifatida ham uchrashgansiz va u sizni hatto o‘shanda suhbatni yashirincha yozib olganlikda ham ayblagan edi. O‘sha paytdagi va hozirgi Putin haqida nima deya olasiz?
Anders Fog Rasmussen: Ha, Putin yillar davomida o‘zgardi. Men u bilan birinchi marta 2002-yilda uchrashganman va u Rossiya va G‘arb o‘rtasidagi hamkorlik haqida juda ijobiy fikr bildirgan. Keyin asta-sekin fikrini o‘zgartirdi. Taxminan 2005-yildan 2006- yilgacha uning G‘arbga nisbatan munosabati salbiylashdi. 2008-yilda esa u Gruziyaga hujum qildi. 2014-yilda u Qrimni bosib oldi, endi esa Ukrainaga amalga oshirilgan keng ko‘lamli bosqinni ko‘rdik. U yillar davomida haqiqatan ham o‘zgardi.
- Bunga nima turtki bo‘lganini bilasizmi?
Rasmussen: Menimcha, 2004 va 2005-yillarda Gruziya va Ukrainadagi inqiloblar uning fikrini o‘zgartirishga sabab bo‘ldi. Vladimir Putin KGBda o‘sganini unutmasligimiz kerak. Uning fikrlashiga o‘sha o‘tmish kuchli ta’sir qilgan. Shuning uchun ham u hech kimga ishonmaydi deb o‘ylayman. Gruziya va Ukrainadagi rangli inqiloblardan so‘ng G‘arbning maqsadi Kremlda ham hukumatni o‘zgartirish deb o‘yladi. Shu sababli u G‘arbga qarshi chiqdi.
- Dunyo yetakchilarining butun Yevropa arxitekturasi buzilmoqda, degan gaplarini eshityapmiz. Hamma ayb Putindami yoki G‘arb ham buning oldini olish uchun yana nimadir qila oladimi?
Rasmussen: Men aybni butunlay Putin va Rossiyaga yuklayman. Rossiya qurbon emas. Tarix davomida biz Rossiya bilan bir necha bor aloqa qilganmiz. Dastlab, 1997-yilda NATO-Rossiya hamkorligi to‘g‘risidagi qonunini tasdiqladik.
Keyinchalik, 2002-yilda NATO-Rossiya kengashini tuzdik. 2010-yilda esa biz NATO-Rossiya sammitida Rossiya va NATO o‘rtasida strategik hamkorlikni rivojlantirishga qaror qildik. Shu tariqa, biz Rossiya bilan doimiy muloqot qilishga harakat qildik.
- G‘arb Putinni to‘xtatib turish uchun yetarli harakat qildimi? Agar shunday bo‘lganida Putin ikki hafta oldin urush boshlamagan bo‘larmidi?
Rasmussen: O‘ylab qarasam, yo‘q. Biz Putinni to‘xtatish uchun ko‘proq harakat qilishimiz kerak edi, deb o‘ylayman. 2008-yilda u Gruziyaga hujum qildi, Abxaziya va Janubiy Osetiyani de-fakto egallab oldi. Biz o‘sha paytda‑yoq ancha qat’iyroq munosabat bildirishimiz mumkin edi.
- Buning o‘rniga siz 2010-yilda NATO-Rossiya hamkorligi bo‘yicha ishladingiz.
Rasmussen: Ha, 2009-yilda lavozimga kirishganimda, men Moskva bilan bog‘lanib, bir yil avval Rossiya Gruziyaga hujum qilganiga qaramay, bunday strategik hamkorlikni rivojlantirish mening ustuvor vazifalarimdan biri ekanini aytdim. Ehtimol, Putin bizning fikrimizni noto‘g‘ri tushungan bo‘lishi mumkin va men tarixdan saboq oldim, ya’ni diktatorlar bilan tinchlantirish siyosati tinchlikka olib bormaydi, aksincha, urush va to‘qnashuvlarga sabab bo‘ladi.
- Hatto kech olingan saboq ham foydali bo‘lishi mumkin. Ko‘proq narsa qilishimiz kerak edi, deganingizda, nimani nazarda tutdingiz?
Rasmussen: Masalan, 2014-yildagi mojarodan so‘ng, Putin Qrimni Rossiya Federatsiyasi tarkibiga noqonuniy qo‘shib olganida, biz Rossiyaga nisbatan kamtarona sanksiyalar qo‘lladik. Putin esa buni yana oldinga borishga taklif deb noto‘g‘ri tushundi.
Tarixdan xulosa chiqarib, biz misli ko‘rilmagan Yevropa va transatlantik birlikni ko‘rdik. Rossiyaga nisbatan misli ko‘rilmagan sanksiyalar joriy etilganini ko‘rdik. Bu yaxshi. Ammo menimcha, biz yanada oldinga borishimiz kerak. Men Rossiyadan barcha neft va gaz importini zudlik bilan to‘xtatishni taklif qilgan bo‘lardim.
- Biz Germaniyaning bu istiqbolga unchalik shoshmayotganini ko‘rdik. Kansler Olaf Shols hatto Rossiya gazi hozircha "Germaniya uchun zarur" ekanligini aytdi. Demak, bu bir kechada sodir bo‘lmaydi, shunday emasmi?
Rasmussen: Avvalo, Germaniya kansleri va Germaniya hukumatini “Shimoliy oqim 2” quvurini to‘xtatish, Germaniya mudofaa byudjetini oshirish va Ukrainaga qurol jo‘natish bo‘yicha juda katta qarorlar qabul qilgani uchun olqishlayman. Bu Germaniya tashqi siyosati va xavfsizlik siyosatidagi keskin o‘zgarishdir. Men buni juda qadrlayman.
Agar biz Rossiyadan neft va gaz importini butunlay taqiqlab qo‘ysak, bu qimmatga tushadi. Ammo biz bir-birimizga yordam berishimiz kerak. Menimcha, Ukraina xalqining hozirgi azob-uqubatlari va harakatsizlik tufayli Yevropada erkinlikni yo‘qotish xarajatlari bilan solishtirganda bu ancha kamroq yo‘qotish.
Endi o‘ylab qarasam, 2008-yilda Ukraina va Gruziyaga a’zolik bo‘yicha harakat rejalarini bermaslik xato bo‘lgan deb o‘ylayman. Chunki bu Putinga noto‘g‘ri signal berdi”.
U NATO ichida tarqoqlik bor deb o‘yladi, buni ojizlik deb hisobladi va Gruziyaga hujum qilib, bu zaiflikdan foydalandi.
- Ukraina prezidenti Vladimir Zelenskiy so‘nggi paytlarda NATOni keskin tanqid qilmoqda. Uning so‘zlariga ko‘ra, NATO munozarali masalalardan va Rossiya bilan qarama-qarshilikdan qo‘rqishini anglaganidan keyin u alyansga qo‘shilish istagidan "sovigan". Prezident Zelenskiyning NATO haqidagi tanqidlari adolatdanmi?
Rasmussen: Men u NATOni nega tanqid qilayotganini juda yaxshi tushunaman. Biroq, hammamiz NATO va Rossiya o‘rtasidagi qarama-qarshilik xavfini tushunishimiz kerak. Biz harbiy to‘qnashuvga kirishadigan ikkita yadro quroliga ega tomonlar haqida gapiryapmiz va agar juda ehtiyotkor bo‘lmasak, bu ziddiyatni kuchaytirishi aniq.
Boshqa tomondan, NATO ittifoqchilari qurol va boshqa harbiy texnika yetkazib berishni kuchaytirishi kerak... Menimcha, hozir bizga jangovar uchuvchisiz dronlar, tankka qarshi zenit qurollari, Ukraina armiyasi va ukrain xalqi mudofaa salohiyatini oshirish uchun harbiy yordamni zudlik bilan yetkazib berish kerak. Chunki bu Putin bilan hozir to‘qnash kelish yoki keyinroq kurashish o‘rtasidagi tanlov ekanini tushunishimiz kerak. Chunki, Putin Ukrainada to‘xtab qolmaydi.
- Rossiya va Ukraina o‘rtasida muzokaralar davom etmoqda. Zelenskiy agar NATOga a’zo bo‘lishdan voz kechsa va bu uning mamlakati duch kelayotgan ekzistensial tahdidni to‘xtatishni anglatsa, kimdir uni ayblaydimi?
Rasmussen: Biz Zelenskiyni u va uning hukumati qabul qilishi mumkin bo‘lgan qarorlari uchun ayblamoqchi emasmiz va, menimcha, G‘arb ittifoqidan hech kim Ukraina hukumatiga qaror qabul qilish uchun bosim o‘tkazmaydi.
Ularning o‘zlari qaror qilishlari kerak va bu aniq to‘xtam. Agar Putin o‘z qo‘shnilari NATO va Yevropa Ittifoqiga qo‘shilishi yoki qo‘shilmasligini o‘zi hal qiladigan bo‘lsa, bu Yevropa uchun mutlaqo nomaqbul holat bo‘ladi.
- Agar shunday bo‘lsa, bu Putinning g‘alabasini anglatadi, to‘g‘rimi? Bu uning urushdan oldingi asosiy talablaridan biri edi.
Rasmussen: Albatta, Ukraina kabi mustaqil va suveren davlatdan talab qilingan narsalarni qabul qilib bo‘lmaydi. Bu Ukrainani Belarus kabi Rossiyaning bir qismiga aylantiradi. Bu aslida Putinning maqsadi: u sobiq Sovet Ittifoqini tiklash g‘oyasiga berilib ketgan. Ya’ni sobiq Ittifoq hududini qamrab olgan yaqin mintaqada Rossiya hukmronligini tiklash.
- Agar Ukraina zo‘ravonlikni to‘xtatish uchun Rossiya bilan qandaydir kelishuvga rozi bo‘lsa, Rossiyadan sanksiyalar olib tashlanishi kerakmi?
Rasmussen: Yo‘q, men bunday deb o‘ylamayman. Chunki Putin Ukrainaga qarshi noqonuniy urush boshlagan. U xalqaro huquqni qo‘pol ravishda buzdi, shuning uchun men sanksiyalarni bekor qilish uchun hech qanday sabab ko‘rmayapman.
- Putinning javobgarligiga kelsak. Bu amalga oshgach, G‘arb uni yana qabul qiladimi? U qilgan ishi uchun tovon to‘laydimi?
Rasmussen: Yo‘q, men bunday deb o‘ylamayman. Rossiya siyosiy bezorilar tomonidan boshqariladigan xalqaro yakkalangan davlat.
- U xalqaro sudga tortiladimi?
Rasmussen: Bilmayman. Chunki uni sudga berish qiyin bo‘ladi deb o‘ylayman. Ammo agar u urush jinoyatlarida ayblansa, uni sudga tortilishiga ishonish uchun jiddiy sabablar bor. O‘shanda, u dunyo bo‘ylab bemalol harakatlana olmaydi.