1. Старажытная гісторыя. Тэрыторыя Пастаўскага края пачала засяляцца людзьмі вельмі даўно, з тых часоў, калі паўночную Беларусь пакінуў апошні ледавік і ўтварыліся спрыяльныя ўмовы для развіцця расліннасці і жывёльнага свету. Першыя жыхары – малалікія купкі паляўнічых, рыбаловаў, збіральнікаў – з’явіліся на нашай зямлі, верагодна, каля VIII–ІХ тысячагоддзя да нашай эр Да ІV стагоддзя н.э. гэта былі плямёны розных археалагічных культур (нарвенскай, паўночна-беларускай, банцараўскай, штрыхавой керамікі), якія адносіліся, верагодна, да фіна-вугорскай моўнай сям’і і былі продкамі сучасных эстонцаў, фінаў, карэлаў і іншых паўночных народаў. Пазней тэрыторыю раёна засялялі балты — продкі сучасных літоўцаў і латышоў. Яны доўгі час жылі ў суседстве са славянамі, якія ў IV-VIII стагоддзях актыўна рассяляліся на водападзелах раёна. Старажытных паселішчаў даславянскай каланізацыі выяўлена нямнога: каля вёсак Задзеўе, Данеўцы, Навадруцк, Саранчаны, Сарокі, Асінагарадок, Шыркі, азёр Світа і В.Швакшты (Лысая гара). Да XIII стагоддзя паступова былі асвоены людзьмі не толькі рачныя даліны і ўзбярэжжы азёрных груп, але і прыдатныя месцы на выспах сярод балот Полацкай нізіны і на пагурках і ў лагчынах Свянцянскіх градаў. Так, напрыклад, толькі на Камайшчыне, на невялікай адлегласці знаходзяцца гарадзішчы ў Лапінцах, Камаях, Мумішках, Ёдаўцах, Каралінове. Аднак размяшчэнне Пастаўшчыны на мяжы Полацкай і Нальшчанскай земляў, а пазней – на паўночным ускрайку Вялікага княства Літоўскага не спрыяла спакойнаму развіццю. Асабліва цярпела ліха мясцовае насельніцтва ў XIV – пачатку XV стагоддзяў, калі на край перыядычна накатваліся хвалі крыжацкіх набегаў. Цікавы факт: Князь Гедымін у сваім пасланні біскупу Дэрпскаму ў 1324 годзе, згадваючы аблогу Мядзела, скардзіцца:”…мноства людзей яны забілі і многіх павялі з сабой… Таксама роўна сорак дзён пасля яны зноў, як драпежныя ваўкі, люта спустошылі тую ж зямлю, бязлітасна забілі 80 чалавек…” 2. Раён у часы сярэднявечча. Пасля перамогі аб’яднаных войск ВКЛ і Кароны над крыжакамі ў Грунвальдскай бітве (1410 год), на Пастаўшчыне ўсталявалася адноснае зацішша: амаль 200 гадоў ваенныя калясніца абміналі наш край. Спакойнае жыццё паўплывала на эканамічнае ажыўленне. Аднак, у сярэдзіне ХVІІ стагоддзя на тэрыторыю раёна прыйшла самая жорсткая і самая бязлітасная вайна ў гісторыі Беларусі. Прынесена яна была маскоўскімі акупацыйнымі войскамі, якія пакідалі за сабой выпаленую зямлю. Гэта сёмая вайна паміж Расіяй і ВКЛ (Рэччу Паспалітай) 1654 – 1667 гадоў. У Ашмянскім павеце, у якім тады знаходзіліся Паставы, страты насельніцтва склалі 114760 чалавек, што адпавядае 53, 7% даваеннага насельніцтва, гэта значыць, што загінуў або быў пагнаны ў расійскі палон кожны другі жыхар.. Канец стагоддзя быў адносна спакойны, што паспрыяла эканамічнаму аднаўленню гаспадаркі і паступоваму росту насельніцтва. Аднак пачатак новага, XVIII стагоддзя, супаў з перыядам чарговага зацяжнога ліхалецця. Распачаліся вайна паміж рускімі войскамі Пятра І і шведскай арміяй Карла ХІІ. Паставы апынуліся троху ў баку ад асноўнага тэатра баявых дзеянняў, але поўнасцю пазбегнуць навалы мясцоваму люду не ўдалося. Рабаўніцтвам займаліся размешчаныя тут вайсковыя аддзелы, а ў 1709 годзе праз Пастаўшчыну прайшоў 16-тысячны корпус шведскага войска над камандаваннем генерала Левенгаўпта, які імкнуўся на дапамогу арміі свайго караля Карла ХІІ. Маюцца звесткі, што ягоныя атрады праходзілі праз Паставы, Споры, Камаі. Камайскі абарончы касцёл знаходзіўся ў аблозе – пра гэта сведчаць каменныя ядры шведскіх гармат, што ўмураваны ў сцены. Цікавы факт: У вёсцы Яцавічы распавядаюць легенду пра тое, што касцёл, які стаяў тады на мясцовым гарадзішчы, праваліўся скрозь зямлю разам са шведамі, якія ўварваліся ў яго і пасеклі мячамі святыя абразы. Хутчэй за ўсё касцёл быў спалены, што сведчыць пра гвалт, які чыніўся захопнікамі ў дачыненні да мясцовых святыняў і мясцовага насельніцтва. Разам з вайной на жыхароў абрынулася і іншая пошасць: у пачатку 18 стагоддзя край спасцігла вялікая засуха, а з 1708 па 1711 – эпідэміі розных хвароб. Як адзначалася ва ўніверсале 1711 года, у выніку эпідэмій некаторыя гарады і мястэчкі “сталі амаль пустымі”, колькасць жыхароў у населеных пунктах зменшылася на трэць. 3. Росквіт Паставаў. Другая палова XVIII стагоддзя прайшла адносна спакойна, што паспрыяла даволі хуткаму аднаўленню насельніцтва. Наогул, канец гэтага стагоддзя – пара росквіту Паставаў. Антоній Тызенгаўз жабрацкае драўлянае паселішча ператварыў у каменны гарадок. У 60-80-х гадах было заснавана 8 прамысловых прадпрыемстваў, узведзена шмат барочных будынкаў, якія утварылі ў цэнтры горада закончаны архітэктурны ансамбль; на выездзе на Мядзел пачата будаўніцтва шыкоўнага палаца. У горадзе пачалі дзейнічаць тэатр, балетная і музычная школа, народнае вучылішча, бібліятэка. “Литовский подскарбий Антоний Тизенгауз возвёл Поставы на высокую ступень в культурном отношении, построил много великолепных зданий, завёл бумажную и полотняную фабрики…” (“Живописная Россия”). Для правядзення сваіх рэформ у Паставах А. Тызенгаўз напачатку заснаваў (у 1754 годзе) цагельны завод, які павінен быў забяспечыць патрэбы ў будаўнічых матэрыялах. У 1766-1967 гадах правёў індустрыялізацыю папяровай фабрыкі, якая існавала ў мястэчку з 1728 года. Паперня знаходзілася на р. Мядзелка, працавала пры дапамозе двух вадзяных колаў. На фабрыцы выраблялася шэсць сартоў паперы і картон, у тым ліку выпускалася гербавая папера з вадзянымі знакамі. Даход ад рэалізацыі прадукцыі ў 1783 годзе склаў 1209 злотых, у 1785 – 3000 злотых. На фабрыцы працавала 5 чалавек: майстар і 4 памагатыя. Паперня дзейнічала і пасля смерці А. Тызенгаўза. У дакументах 1800 года засведчана, што ва ўладаннях ваяводы Ксаверыя Хамінскага ў Паставах ёсць фабрыка “бумажная, на коей выделывают разного сорта бумаги не более как до 100 стоп для домашнего обихода, частью и на продажу.” А. Тызенгаўзам была пабудавана фабрыка паясоў або персіярня, на якой на 24 станках вырабляліся паясы. За год вопытны майстар вырабляў звычайна не больш 8 паясоў з залатых і сярэбраных нітак на шаўковай аснове. Вырабы былі арыгінальнымі і не паўтаралі адзін другі. Паводле некаторых звестак, паясы пастаўскай фабрыкі былі з аднаго боку чырвоныя, а з другога зялёныя, і каштаваў кожны з іх па 30 дукатаў (для параўнання: за два дукаты можна было купіць вала). Майстроў А. Тызенгаўз прывазіў з Германіі і Галандыі, рабочых наймаў на месцы з платай па 3 злотыя ў дзень. У тыя ж гады ў мястэчку былі заснаваны ткацкія майстэрні, дзе на 26 станках вырабляліся ніткі, палатно, шарфы, капялюшы, дываны, карабельныя ветразі, карункі, ігральныя карты. На левым беразе Мядзелкі быў адноўлены вятрак, а недалёка ад яго, на ўзвышшы, ўладкавана гарбарня (зараз гарадскі парк Гарбарка), дзе татары, якіх спецыяльна прывезлі ў Паставы для арганізацыі гарабарнай справы і ўладкавання агародаў, займаліся апрацоўкай скур. Пазней на гэтым месцы быў знойдзены гаршчок з багдадскімі манетамі. А. Тызенгаўз перабудаваў вадзяны млын на рацэ Мядзелка, які ў ХVІІ стагоддзі ўзвёў Ян Ежы Зяновіч, а таксама адкрыў латунную майстэрню. У цэнтры горада вядомым італьянскім архітэктарам Джузепе Сака быў пабудаваны рынак у форме квадрата, будынак суда, школа, фабрыкі, піларама, маслабойня, дом заездаў, дом урача, дамы рамеснікаў. У сярэдзіне базарнай плошчы была ўзведзена арыгінальная пабудова, якое мела назву “ратуша”. У 1783 годзе ў Паставах налічвалася 198 дымоў і 1386 жыхароў. Такім чынам, у канцы ХVIII стагоддзя Паставы ператварыліся ў адзін з прыгажэйшых гарадкоў на ўсходніх абсягах Рэчы Паспалітай. Аднак, ненадоўга, бо пасля смерці А. Тызенгаўза ў 1785 годзе мануфактуры пачынаюць паступова прыходзяць у заняпад. А ў 1793 годзе ў выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай Паставы былі далучаны да Расійскай імперыі. З 1791 года Паставы – цэнтр Завілейскага павета Віленскага ваяводства, у 1793 годзе мястэчка становяцца цэнтрам Дзісненскага павета Менскай губерні. 22 студзеня 1796 г. Паставам нададзены герб: на блакітным полі французскага шчыта намалявана пірамідальна расцягнутая рыбалоўная сетка, зверху — тры залатыя рыбіны звернутыя галовамі ўніз. Такім герб атрымаўся з-за таго, што ў пастаўскіх азёрах лавілася шмат рыбы, якую прадавалі ў губернскі горад Менск і іншыя. Са старажытных часоў Пастаўшчына ўваходзіла ў склад ВКЛ і Рэчы Паспалітай, а ў час 2-га падзелу (1793 г) усходняя і цэнтральная часткі раёна былі захоплены Расійскай імперыяй, у час 3-га падзелу (1795 г.) у склад Расіі ўвайшла і Лынтупшчына. 4. Вайна 1812 года. Пачатак 19 стагоддзя для жыхароў Пастаўшчыны выдаўся вельмі неспрыяльны. Шмат праблем прынесла краю вайна 1812 года, калі праз яго ў пастаянных сутычках з рускімі атрадамі арміі Барклая дэ Толі прайшлі французскія …
читать дальше →
