Οι Μυκήνες δεν ήταν το παν: Η απορρόφηση του Άλλου
Της Ιφιγένεια Καφετζοπούλου
Φάντασμα και άγαλμα
Θα μπορούσαμε άραγε να ορίσουμε την έννοια του εαυτού ως μια οντότητα ενδιάμεση, αναγκασμένη να ζει στο μεταίχμιο δύο αντιθετικών τροπικοτήτων, του φαντάσματος και του αγάλματος; Ούτε απολύτως στέρεη, υλική και συμπαγής, ούτε τελείως άυλη, διάφανη και φευγαλέα· ταυτόχρονη κατάφαση, άρνηση και υπέρβαση του κάθε όρου ξεχωριστά, διαρκής ταλάντωση και μετακίνηση στον ενδιάμεσό τους χώρο. Μονίμως ρευστός και υποκείμενος στη μεταμόρφωση, ο εαυτός είναι καταδικασμένος να υπάρχει και να εμφανίζεται μονάχα αποσπασματικά, ως μια υβριδική σύνθεση, μια συγχώνευση του αγάλματος και του φαντάσματος. Η υλική του διάσταση δεν είναι μια συμπαγής, ενιαία, κλειστή και αυτοααναφορική μάζα, αλλά μια επιφάνεια γεμάτη αδιόρατα κενά, περάσματα και διόδους εισχώρησης και αναχώρησης των φασματικών ροών, εκείνων των αόρατων φορτίων, που όχι απλά συνοδεύουν, αλλά συνθέτουν τον εαυτό, όντας οι άυλοι αρμοί του: οι αναμνήσεις, οι προσδοκίες, οι στοχασμοί και οι συλλογισμοί, όλοι εκείνοι οι ρόλοι που είχε κάποτε (ή που επιθυμούσε να-) διαδραματίσει· όλοι εκείνοι οι ρόλοι, που συνθέτουν τον αόρατο θίασο του εαυτού στο ιδιωτικό θέατρο της ψυχής. Οι φιλοξενούμενοι ρόλοι δεν καταλήγουν ποτέ σε νεκρά φορτία, μονάχα σε φαντάσματα, τα ίχνη των οποίων λειτουργούν ως μήτρες παραγωγής καινούργιων ρόλων, ως μήτρες χάραξης καινούργιων δρόμων, οι οποίοι όμως δεν υφίστανται απελευθερωμένοι από τα ίχνη, που τους γέννησαν.
Στο τελευταίο βιβλίο του Γ. Π. Πεφάνη Οι Μυκήνες δεν ήταν το παν. Καμπανελλικά ανάλεκτα ο πήχης που ο συγγραφέας θέτει στον εαυτό του ανεβαίνει μονίμως ψηλότερα, ενώ συγχρόνως κατεβαίνει βαθύτερα, σκάβοντας το υπέδαφος: μέσα από τη σύνθεση εξωτερικά ετερόκλητων κεφαλαίων και θεμάτων διαυγάζει εκ νέου τη ραχοκοκαλιά του καμπανελλικού σύμπαντος. Ο Πεφάνης φωτίζει τον εαυτό ως τον ενδιάμεσο χώρο του φαντάσματος και του αγάλματος, κάνοντας λόγο για τις μεταπτώσεις που τον στοιχειώνουν, ως συνέπεια της διαρκούς εναλλαγής προσωπείων, αποκαλύπτοντας αφενός την πλάνη της σταθερής-συμπαγούς ταυτότητας και της σύνδεσης αφετέρου του Καμπανέλλη με τον Πιραντέλλο. Η συγκριτική ανάλυση που πραγματοποιεί ο Πεφάνης δεν εξαντλείται σε μία γραμμική και οριζόντια παράθεση των προφανών ομοιοτήτων, αλλά διανοίγει μια πορώδη συνομιλία των δύο συγγραφέων, στο βάθος των οποίων εμφιλοχωρούν τα σημεία σύγκλισης και απόκλισης, μα και ο νέος χώρος που δημιουργείται από τη μεταξύ τους σύνθεση.
Πηγές μνήμης
Το θέατρο εν θεάτρω, ένα βασικό σημείο σύγκλισης, τι άλλους χώρους μπορεί να δημιουργήσει; Εάν αντιμετωπίσουμε το ιδιωτικό θέατρο της ψυχής ως ένα θέατρο που φιλοξενείται μέσα στο εξωτερικό θέατρο που επιτελούν καθημερινά οι ήρωες, κάνουμε λόγο για ένα προσωπικό θέατρο εν θεάτρω, στο οποίο πρωταγωνιστεί η ανάμνηση, ο συλλογισμός, ο στοχασμός, η φαντασία. Σε ό,τι αφορά την ανάμνηση -στραμμένη πάντα στο παρελθόν – ο Πεφάνης εντοπίζει στο έργο του Καμπανέλλη δύο βασικές πηγές της: τον γενέθλιο τόπο και την εμπειρία του στρατοπέδου. Η διαμετρική αντίθεση των δύο σημείων αναφοράς δεν θολώνει τη διεισδυτική ματιά του μελετητή, η οποία διακρίνει μία μεταξύ τους σύνδεση, χαρακτηρίζοντάς τες, κατ’ επέκταση, «συμπληρωματικές». Τι θα μπορούσε όμως να αποτελέσει τον κοινό τόπο του παιδικού βλέμματος, φορέα της αθωότητας και του βλέμματος-μάρτυρα της απάρνησης της ανθρώπινης ιδιότητας; Το παιδικό βλέμμα μεταμορφώνει την δεδομένη και στερεότυπη πραγματικότητα, την οποία καθιστά ποιητική, απρόβλεπτη, αμφίβολη, ερωτηματική, γεμάτη δυνατότητες. Η επιείκεια, με την οποία άθελά του κοιτά την ωχρή καθημερινότητα η άναρχη ματιά του παιδιού, αλλά και ο άνθρωπος που γνωρίζει ότι την έχει οριστικά απωλέσει, όντας στο κατώφλι του θανάτου και αναπολεί γεμάτος νοσταλγία τον μη αναστρέψιμο χαρακτήρα του παιδικού εκείνου βλέμματος, δημιουργεί το κοινό έδαφος της τρυφερής ματιάς προς τον άνθρωπο, εμποτισμένης όμως με ένα πικρό χαμόγελο.
Ο Άλλος
Εκεί εντοπίζει ο Πεφάνης την καρδιά της καμπανελλικής γραφής: στη στραμμένη πάντα προς τον Άλλον ματιά του συγγραφέα, που έχει συνειδητοποιήσει και αποδεχτεί την κοινή ανθρώπινη μοίρα, την τρωτότητα του εαυτού και της κοινής μας ζωής, της αδύνατης να ιδωθεί αποκομμένη και διαχωρισμένη από τη συνθήκη του συν-είναι. Ο Πεφάνης στο καινούργιο του βιβλίο αφουγκράζεται και μεταδίδει στον αναγνώστη την βαθιά έκκληση του Καμπανέλλη να απορροφήσουμε τον Άλλον ως εαυτόν, εφόσον υπάρχουμε για αυτόν, χάρις αυτόν και εξ’ αιτίας αυτού. Η προτεραιότητα στο πρόσωπο του Άλλου δικαιώνει και ταυτόχρονα ραγίζει το σώμα της εαυτότητας, προκαλώντας περάσματα και διόδους επικοινωνίας. Είναι η διάσταση του συνανήκειν που καθιστά τον άνθρωπο πλάνητα, όπως τον «νεωτερικό» Οδυσσέα του Καμπανέλλη, σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό του Πεφάνη, ο οποίος αφήνεται συνειδητά να παρασυρθεί από τις σειρήνες του θεάτρου οι οποίες, αυτή τη φορά, δεν είναι όντα μεταφυσικά και απόκοσμα, μα απολύτως ανθρώπινα. Είναι οι ίδιοι οι ρόλοι του εαυτού, το ταξίδι των οποίων μόνο οι Άλλοι μπορούν να ενεργοποιήσουν και να διατηρήσουν. Δεν υπάρχει πλέον νοσταλγία για καμία επιστροφή, μιας και αυτή θα επέφερε την απομάκρυνση από την κοινότητα, από την επαφή με τον Άλλον. Είναι εξαιρετική η αποδόμηση της λέξης «νοσταλγία» που πραγματοποιεί στο βιβλίο ο Πεφάνης: πλέον, από τον νόστο έχει απομείνει μόνο το άλγος.
Ισοτιμία φωνών
Εξίσου επίπονο μα και ταυτόχρονα λυτρωτικό είναι το αίτημα που κατορθώνει και διακρίνει ο Πεφάνης ανάμεσα και πίσω από τις λέξεις του Καμπανέλλη: του ανθρώπου που ο ίδιος είναι υπεύθυνος για τη ζωή του, για τον Άλλον, για την ανθρωπότητα. Αυτή τη μέριμνα που χαρακτηρίζει τον Καμπανέλλη, ο Πεφάνης την εντοπίζει και στη σχέση του συγγραφέα με τα δραματικά του πρόσωπα: δεν τους επιβάλλει την παρουσία του, δεν τα καθιστά εξαρτημένα από τον ίδιο, αλλά μετατρέπεται σε συμπρωταγωνιστή της ίδιας τους της ανθρωπινότητας, δίνοντάς τους χώρο να κατευθύνουν μόνα τους την πορεία, που πρόκειται να ακολουθήσουν, η οποία αφορά όμως όλα τα δραματικά πρόσωπα και όχι μόνο τους πρωταγωνιστές. Η ισοτιμία φωνών, για την οποία κάνει λόγο ο Πεφάνης υπογραμμίζει από μια άλλη οπτική την τρυφερότητα του Καμπανέλλη για τον άνθρωπο, πέρα από τα στίγματα των ρόλων που του αφήνουν τα εκάστοτε προσωπεία.
Χρέος
Επιλογές ρόλων που ορισμένες φορές στρέφονται εναντίον τόσο της ιδιότητας του ανθρώπου σε ατομικό επίπεδο, όσο και της ίδιας της ανθρωπινότητας, επηρεάζοντας αρνητικά τον ρου της Ιστορίας. Έτσι, ο άνθρωπος ενδέχεται να διαδραματίσει ρόλους που τον μετατρέπουν σε εχθρό του εαυτού του, των Άλλων, των επόμενων γενεών. Ο Πεφάνης διαβλέπει στη γραφή του Καμπανέλλη την ίδια αεικίνητη ταλάντωση από το πρόσωπο του εαυτού στο πρόσωπο του Άλλου, το οποίο συνεχώς με καθρεφτίζει, με αποτέλεσμα ακόμη και οι τραμπούκοι, ακόμη και ο προδότης να μην παρουσιάζονται αποκομμένοι από την ανθρώπινή τους διάσταση. Παρόλο που ο άνθρωπος υπερβαίνει το άθροισμα των ρόλων του, ο Πεφάνης διαπιστώνει πως δεν εξέρχεται μέσα από τα καμπανελλικά κείμενα άμοιρος των ευθυνών του. Το κυκλικό μοτίβο της Ιστορίας δεν υποδεικνύει την αδυναμία του ανθρώπου να αναιρέσει μία δύναμη που τον υπερβαίνει. Αντιθέτως, επισημαίνεται στο βιβλίο ως μια υπόγεια έκκληση του Καμπανέλλη, μια απεύθυνση προς το χρέος που στοιχειώνει κάθε άνθρωπο και άρα κάθε αναγνώστη σε ό,τι αφορά την προσωπική του ευθύνη απέναντι στην ανθρωπότητα.
Περάσματα
Το βιβλίο τελειώνει μόνο από άποψη υλικής έκτασης, καθώς εύστοχα ο Πεφάνης υπογραμμίζει στον επίλογό του την ποιητική και ερωτηματική διάσταση των έργων του Καμπανέλλη· διάσταση που φυτεύει στα έργα του την αμφιβολία, τον προβληματισμό, τα πολλαπλά επίπεδα, τη μεταμόρφωση και υπονόμευση της πραγματικότητας και των προδηλοτήτων· που επιτρέπει στο κείμενο να φωλιάσουν χαραμάδες, κρυφοί ήλιοι, λαγούμια, περάσματα και διαβατήριοι εαυτοί, που δεν διστάζουν να αμφισβητήσουν ακόμα και τον ίδιο τον θάνατο, αντιμετωπίζοντάς τον ως ένα ακόμα πέρασμα, μια άλλη συνάντηση-απόδειξη της κοινής μας μοίρας. Όπως εξάλλου μας ψιθυρίζει ο εντελώς πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου, δανεισμένος από έναν εκτεταμένο συλλογισμό που ο Καμπανέλλης πραγματοποιεί διά στόματος του Αίγισθου, «οι Μυκήνες δεν ήταν το παν (…) αφού τώρα θέμε δε θέμε έχουμε όλοι την ίδια τύχη».
* Θεατρολόγος, υπ. Διδάκτωρ Τμήματος Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ